Atal honetan, 2022ko maiatzaren 6an Alberto Gil Novalesi egindako omenaldian parte hartu zuten hizlariei egindako elkarrizketak biltzen dira.
Manuel Chust Calero. Historia Garaikideko katedraduna. Jaume I.a Unibertsitatea
-Zein izan ziren Hirurteko Liberalaren lorpenik handienak, Espainiaren bilakaera historikoan izan zuen garrantziagatik?
Hirurteko Liberala mugarria da Espainian eta Europan, monarkia absolutuaren testuinguruan. 20ko hamarkadaren barruan estatu batek Konstituzio liberala berrezarri eta bide parlamentarioa abiatzeari ekin zion lehen unea da, ez baita ahaztu behar testuingurua Napoleonen porrotaren ondoren Vienako Aliantza Santua eta Kongresua berrezartzearena dela. Zentzu horretan, 1812tik 1814ra garatu ezin izan zen Konstituzioa martxan jarri eta hainbat askatasun dekretatzen hasiko dira, Europan zein Amerikan enblematikoak izango diren gertaerak. Hirurteko Liberalaren oihartzuna Portugalen, Napolin eta Sizilian islatuko da, Errusiaraino iritsiko da eta, noski, Latinoamerikaraino. Parlamentu-jarduera bikaina izan zen, liberalismoa asaldatuen eta moderatuen artean banatu zen eta maila askotako erreforma hasi zen: hezkuntza, adierazpen-askatasuna, ordena erregularren desamortizazioak Elizan, eta Amerikaren auzia geratzen da, zer egin Amerikarekin, mugimendu garaile matxinatuetan garatzen baitira.
-Esparru jakin batzuetan memoria historikoaren garrantzia zalantzan jartzen den garaiotan, zer paper jokatu behar dute topaketa espezializatuek, hala nola «Hirurteko Liberala berrehun urte geroago» Nazioarteko Kongresuak?
Azken hogei edo hogeita bost urteetan, Espainiako XIX. mendea ahaztuta geratu den Espainiako historiaren zati bat da, batez ere, nire ustez, lehen erdia. Jatorri parlamentarioak eta konstituzionalak dira, ez bakarrik Espainiakoak, baita Hispanoamerikako herrialde askotakoak ere, eta eragina dute Europako konstituzionalismoan. Zentzu horretan, guraso konstituzional eta parlamentarioak erreskatatzeko itzulera bat da. Nire ustez, Espainiaren historia garaikidearen irakurketa batez ere militarista izan da, erabakien irakurketa, estatu-kolpeena, anarkiarena, gorabeherena. Hala ere, diputatu horiei erreparatzen badiegu legegintza- eta konstituzio-lan guztian, ikaragarrizko garrantzia du. Europako panorama ikusten badugu urte horietan, absolutismoa zen nagusi, Ingalaterra izan ezik, oso monarkia moderatua zena. Espainia parlamentarioa, konstituzionala eta Europan eta Hispanoamerikan eragina duena berreskuratu behar da, eta ez Espainia ezegonkor, ornogabe eta militaristari buruz nagusitu den ikuspegia, egia izateari utzi gabe bestearen aurka egin duela uste dudan adierazpenekin.
-Saioetako batek herritarren prestakuntza zibikoa sakonduko du aldi horretan. Balio konstituzionaletako prestakuntza horrek azal dezake atzerriko esku-hartzeari esker bakarrik berrezarri ahal izatea absolutismoa?
Noski. Egia esan, Hirurteko Liberalak ez zuen huts egin, Hirurteko Liberala garaitua izan zen. Eta Espainiakoa baino askoz handiagoa zen armada batek garaitu zuen, erregearen, botere faktikoen eta absolutista izaten jarraitzen zuen Espainiako armadaren ofizialtasunaren zati baten oniritziarekin.
-Pozik al zaude Kongresuko programarekin?
Asko. Ekitaldi ofizialak egin dira une hori oroitzeko Portugalen, Italian, noski Mexikon, Erdialdeko Amerikan, Perun... beren independentzien testuinguruan. Estatu espainiarrak Espainiak izan zituen jatorri konstituzional eta parlamentarioak gogoratu behar zituen, ez ospakizun-zentzuan soilik, baizik eta oroitu eta balioetsi egin behar zituen profesionalek, historialariek, zuzenbidearen historialariek, kultura-jendeak, zentzu zabalean, Espainiak izan zituen jatorri horiek eta Europan absolutismoaren aurkako testuinguru militarrean, ideologikoan, erlijiosoan... zabaldu zirenak; horrek Latinoamerikan, bereziki Mexikon, Erdialdeko Amerikan eta Perun izan zuen garrantzia ahaztu gabe, jatorri parlamentarioko eta estatu-sistemetako jatorri gisa. Gogoan izan behar da diputatu amerikar batzuk Madrilgo Gorteetara iritsi zirela, bereziki 1820ko eta 1821eko hamarkadetan.
Emilio La Parra López. Historia Garaikideko katedraduna. Alacanteko Unibertsitatea
-Bere Fernando VII.a liburuaren esker onetan. Errege desiratu eta gorrotatu batek «Alberto Gil Novales gogoratuaren Diccionario biográfico de España (1808-1833) bikainak ikerketarako dakarren aparteko laguntza» aipatzen du. Nahikoa baloratu da Alberto Gil Novales irakasleak Hirurteko Liberalari buruzko ikerketei egindako ekarpena?
Bai. Lehenik eta behin, Hirurtekoaren azterketan aitzindarietako bat izan zelako; bigarrenik, Espainiako alderdi politikoen enbrioia bezalako alderdi bati heldu ziolako, gizarte patriotikoena; eta hirugarrenik, Gil Novalesek ekarpen dokumental bat egin duelako, batez ere bibliografikoa, Hirurtekoaren ezagutzarako apartekoa eta, bereziki, gizarte patriotikoez aparte, pertsona giltzarria den Rafael del Riegoren figurarena. Oso baloratua izan da, Hirurtekoari buruz egiten diren ikerketa zientifiko guztietan oso aipatua izaten jarraitzen du. Bestalde, Hiztegi biografikoaren bidez historialari guztiei mesede egin digu, pertsonaiei buruzko datu eta erreferentzia bibliografiko ugari eskaintzen baitizkigu.
-Fernando VII.aren espezialista zaren aldetik, zure ustez, Hirurteko Liberalak behartu al zuen erregearen geroko politika hein batean aldatzera?
Ezetz uste dut, Fernando VII.ak bere gain hartu baitzuen Hirurtekoaren hasiera, Konstituzioaren berrezarpena, bere nahien aurkako egintza gisa, Espainian ezartzea inola ere nahi ez zuen zerbait. Ondorioz, nire ustez, berari dakarkion gauza bakarra, lehenik eta behin, eragozpen erradikala da; erregimen konstituzionalarekin amaitzeko lehen unetik. Bestalde, agian piska bat areagotu zuen haiek askatzeko zuen kinkeria, lehendik ere asko baitzeukan. Hori bai, eragozpen larria izan zen berarentzat, deserosotasun nabarmena.
Mª Cruz Romeo Mateo. Historia Garaikideko katedraduna. Valentziako Unibertsitatea
Gil Novales nahikoa baloratu ote den galdetuta, baietz uste du, ñabardura batekin: «Uste dut Hiztegi biografikoa, lehenik eta behin, ez dugulako ohiturarik Espainian tresna horiek izateko –beharrezkoak dira eta ez dira oso baloratuak izaten–, ez dela behar adina baloratu; hau eta egin zituen beste batzuk oharkabean pasatzen dira pixka bat».
«Hirurteko Liberala berrehun urte geroago» bezalako kongresuen garrantziari buruz.
«Oro har, kongresuak ondo antolatuta badaude eta arazo historiko bat planteatzen badute, ikerketa bultzatzen dute. Hirurteko Liberalaren kasuan, nire ideia da prentsa historiografiko txarra izan duela, ez duela zorte historiografikorik izan. Hain zuzen ere, Gil Novales da Hirurteko Liberalaren historialaria, bere garaian ez zegoelako askorik eta esaten zen horrek zerikusi handia zuelako beste korronte historiografiko batzuen planteamenduekin eta frankismoaren munduan. Hirurtekoa deserosoa izan zen liberalentzat eurentzat, mobilizazioak liberalismoa baldintzatu zuelako. Hirurtekoaren herentzia ez zuen liberalismo osoak bere gain hartu eta horrek bai markatu du historiografia, bai hirurtekoa iraintzeko, bai haren gainetik jauzi egiteko. Kongresuak gai horiek guztiak birplanteatzen eta bide berriak irekitzen lagundu dezake».
Hirurtekoaren lorpenik handienak:
«Ezinbestekoa izan zen liberalismoa osatzeko; horretarako, sistema liberala izan behar zuen, eskubide eta kode batzuekin; modernitate politikoa sartzea da, pribilegioak ezabatzea, 12ko Konstituzioa gauzatzea».
Jose Manuel Sanchez Saudinos, Carlos III Zuzenbide Instituzionaleko irakaslea
Hirurtekoaren lorpen nagusiak:
«Hirurtekoa Cádizko Konstituzioa berreskuratzeko eta 1814an Fernando VII.a itzultzean eta Persiarren Manifestuan etendako liberalismoaren bidea berriz hartzeko saiakera da; Espainian bide liberal-konstituzionala saiatzea, Cadizko Gorteetan hasitakoarekin bat»
Memoria historikoa zalantzan jartzen den garai hauetan kongresu mota hauek duten zereginari buruz:
«Espainian buru-belarri aritu gara pentsatzen zer izan zen gerra zibila eta ondorengo errepresioa, diktadura luzea, batzuetan gehiegi erreparatu gabe gure XIX. mendeari. Europako beste nazio batzuekin paraleloan zihoan nazio bat ginen, ez dut esango demokratizazio-prozesu batean, ez zegoelako sufragio unibertsal bat, baina bai bere anomaliekin, bere arazoekin, estatu konstituzional baten alde borrokatzeko ildo horretan. Begiak etapa horretara itzuli behar dira, XIX. mendera.
Gil Novales-en irudiaren balorazioa (Ateneoan lagundu zion)
Uste du ez zaiola behar adina baloratu.
«Funtsezko pertsona izan zen garai bateko historiografia osoan, estilo anglosaxoi xamarreko pertsona, ikertzaile baten adieran, hasi berri zen jendearen oso hurbileko pertsona, baina ez zen konspiratzaile bat, eta ez zuen hazteko ikertzaile-eskola bat sortzeko asmorik»
Antonio Elorza Domínguez. Zientzia Politikoko katedraduna
Hirurtekoaren historiografiari Gil Novalesek egindako ekarpenari buruz:
«Ekarpen bikoitza da. Batetik, lan-estilo hori, horrelakoetan gertatu ohi den bezala, bere obraren handitasunak lurperatu egiten du pixka bat; eta, bestetik, lan erabakigarria da Espainia garaikidearen historiaren gakoak aurkitu dituen aldietako bat ezagutzeko: Hirurteko Liberala»
Aitortua izan al da?
«Bai. Hirurteko Liberala Espainiako liberalismoaren historiaren anaia pobrea zen pixka bat. Bazegoen Cadizko Gorteen irudi hori, Fernando VII.a... eta gero bere buruaz beste egiten duen parentesi moduko bat, bere gorespenarekin, bere erradikalismoarekin, bere hilobia ehizatzen duena; orain sortzen ari den II. Errepublikaren antzeko irudia. Orduan Albertoren erantzuna analisi historikoarena da. Hirurtekoak ez du hondoratzen, San Luisen Ehun Mila Semeak datozelako baizik. Kanpoko esku-hartze horrek San Luis suntsitzen du. Eta, batez ere, parte-hartze politikorako funtsezko aldia dela deskubritzea eta nabarmentzea da bere lana, Espainiako historian beste hainbat gauza bezala zapuztuta geratzen dena. Gizartea politizatu egiten da, eta hori ez zen Cadizen gertatu; arazoak espazio publikoan daude, eta parte-hartze horretarako tresnak bilatzen dira, hau da, gizarte patriotikoak. Une iraultzailea da, Cadizen bakarrik zirriborratu zen iraultza egiten saiatzeko zentzu bikoitzean, baina iraultza bat herriarentzat, interes kolektiboentzat, eta, bestalde, oraindik hasi berriak diren tresnak sortzea eraldaketa horretarako. Uste dut lan eredugarria dela Gil Novalesek egiten duena, herritarraz duen ideiarekin lotzen duena, horregatik Machadorekin berotzen da eta horregatik aldarrikatzen du Riego. (...) Bere obra, itzela, Hiztegi biografikoa, Hirurtekoaren lehena, 1808-1833 gero, milaka fitxa daude hor. Zer zentzu dute? Historiari ekarpena egitea, bai, baina, batez ere, plataforma sortzea, gero beste historialari batzuek lan kolektibo horri heltzeko aukera izan dezaten. Berak uste du historia ez dela bizitzaren maistra, baina gizakien itxaropenak gauzatu ahal izateko baldintzak azaltzen ditu».
Zer paper izan dezake Nazioarteko Kongresuak «Hirurtekoa Askatu berrehun urte geroago aldi horren irudian?
«Hirurteko Liberala ikertzen jarraitzea eta Europako fenomenoarekin lotzea. Portugalek ere badu bere Hirurtekoa. Une horretan Aliantza Santuaz eta Espainiako agerraldiez eta abarrez hitz egiten da, baina Aliantza Santuaren alternatiba da, erreakzio absolutistaren nagusitasunaren aurrean alternatiba liberal demokratikoa, eta hori Gil Novalesek planteatu zuen eta horretan jarraitu behar da.
