Revista ás tropas. Biblioteca Nacional de España.

Desfile de tropas. Biblioteca Nacional de España.

Desfile de tropas. Biblioteca Nacional de España.

O 16 de febreiro de 1936, a coalición de esquerdas agrupada na Fronte Popular gana as eleccións. O 19 de febreiro Azaña faise cargo do Goberno e o 10 de maio é elixido presidente da República.

En xullo de 1936 o exército de África sublévase contra o Goberno da República. O golpe de Estado fracasa e degenera nun enfrontamento entre os leais á República e os militares sublevados.

A Presidencia da República abandona a capital a mediados de outubro e instálase en Barcelona. Azaña vive o enfrontamento entre os anarquistas e a Xeneralidade de Cataluña, os "sucesos de maio de 1937", que dan lugar á súa obra A velada en Benicarló.

Azaña trasládase a Valencia e pronuncia no seu Concello o primeiro dos seus últimos catro grandes discursos (21 de xaneiro de 1937); os outros tres terán lugar en xullo de 1937 (Universidade de Valencia); en novembro de 1937 no Concello de Madrid, cidade que visita por última vez, do mesmo xeito que a súa cidade natal, Alcalá de Henares; e, por último, o que pronuncia o 18 de xullo de 1938 no Concello de Barcelona que finaliza pedindo: "Paz, Piedade e Perdón".

A guerra, que vai arrasar España durante tres anos, abre a primeira páxina do enfrontamento cos totalitarismos que desemboca no II Guerra Mundial.

Ante a inoperancia da Sociedade de Nacións e a falta de apoio á República polas potencias occidentais, Azaña dáse conta de que se vai a perder e destina os seus esforzos a lograr unha paz nas mellores condicións posibles, a través da mediación internacional.

Entrevista co xornalista estadounidense John Gunther:

I am an intellectual, a democrat, and a bourgeois. (Soy intelectual, demócrata y burgués).

John Gunther, Inside Europe. New York, Harper & Brothers,1938, p. 171.

Sobre a Patria:

Todos somos fillos do mesmo sol e tributarios do mesmo arroio. Aí está a base da nacionalidade e a raíz do sentimento patriótico, non nun dogma que exclúa da nacionalidade a todos os que non o profesan, sexa un dogma relixioso, político ou económico […]. Nós vemos na patria unha liberdade, fundindo nela, non só os elementos materiais de territorio, de enerxía física ou de riqueza, senón todo o patrimonio moral acumulado polos españois en vinte séculos.

Discurso pronunciado no Concello de Barcelona o 18 de xullo de 1938.

Sobre o golpe de Estado:

Nestes momentos de violencia, cando se desencadeou contra o Poder lexítimo da República unha agresión sen exemplo, eu non direi unha palabra máis de violencia […] Vou dicir soamente palabras de alento e gratitude […]

Os que promoveron este golpe de forza contra o Poder público, esta agresión contra a lei, este alzamento en armas, non coñecen ao pobo a quen pretenden sojuzgar […]

Hei de dicirvos, como xa volo dixo o Goberno, cal é a nosa gratitude e a nosa admiración polos que combaten en favor da República […]

Axudade ao Goberno. Seguide as súas indicacións. Axuntade os vosos esforzos […]

Contade comigo.

Palabras de alento e gratitude aos defensores da República. Alocución radiada, 23 de xullo de 1936.

Sobre a Guerra de España:

Cales son os motivos desta invasión que estamos a padecer? […] non é por derrocar a República. Non lles importa moito o réxime interior de España […] Non. Veñen buscar as minas; veñen buscar as primeiras materias; veñen buscar os portos, o Estreito, as bases navais do Atlántico e do Mediterráneo. E todo iso por que? Para dar xaque ás potencias occidentais interesadas en manter este equilibrio, en cuxa órbita política internacional, precisamente, España veu rodando durante moitos decenios. Para dar xaque o mesmo á potencia inglesa que á francesa. Para iso é a invasión de España.

Discurso no paraninfo da Universidade de Valencia, 18 de xullo de 1937.

Sobre a Sociedade de Nacións:

Reunión en Xenebra. A comedia habitual […]. A razón, o motivo de que Xenebra, secundando a política británica, se desentienda do noso preito, é primeiramente a debilidade de España. Se en lugar de ducia e media de barcos de escaso poder, tivésemos no Mediterráneo oito ou dez grandes acoirazados, o dereito de España brillaría en Xenebra con tanta forza como o sol valenciano […]

Caderno dA Pobleta, 31 de maio de 1937.

Sobre si mesmo:

Ningún político español destes tempos razoou e demostrou tanto como eu, parezan ben as miñas teses ou parezan mal. Querer dirixir o país, na parte que me tocase, con estes dous instrumentos: razóns e votos. Opuxéronseme insultos e fusís. En paz sexa este.

Caderno dA Pobleta, 17 de xuño de 1937. Conversación con Fernando dos Ríos.

Sobre os sublevados:

Se triunfase un movemento de forza contra a República, recaeriamos nunha ditadura militar e eclesiástica de tipo español tradicional. Por moitas consignas que traduzan e moitos motes que se poñan. Sabres, casullas, desfiles militares e homenaxes á Virxe do Alicerce. Por ese lado, o país non dá outra cousa.

Caderno dA Pobleta, 6 de outubro de 1937.

Sobre a reconciliación:

… e cando o facho pase a outras mans, a outros homes, a outras xeracións, que se acordarán, se algunha vez senten que lles ferve o sangue iracunda e outra vez o xenio español volve a enfurecerse coa intolerancia e co odio e co apetito de destrución, que pensen nos mortos e que escoiten a súa lección: a deses homes, que caeron embravecidos na batalla loitando magnánimamente por un ideal grandioso e que agora, abrigados na terra materna, xa non teñen odio, xa non teñen rancor, e envíannos, cos escintileos da súa luz, tranquila e remota como a dunha estrela, a mensaxe da patria eterna que di a todos os seus fillos: Paz, Piedade e Perdón.

Discurso pronunciado no Concello de Barcelona, 18 de xullo de 1938.

Sobre a guerra:

Agradezo e comparto, señor embaixador, os vosos votos pola pacificación de España. Unha paz nacional, unha paz española, de homes libres, para un pobo libre. A que uns e outros chamamos, non sempre con propiedade, guerra civil, está extinguida nos seus móbiles, porque o terrible experimento destes trinta meses conduce, mesmo aos máis violentos, a abxurar de certo número de erros apaixonados, causa da discordia nacional. Queda a invasión estranxeira, único alimento da guerra.

Contestación ao discurso do Embaixador da República francesa. Barcelona, 31 de decembro de 1938.