Visita á fronte italiano | Foto cedida pola Casa Museo Unamuno en Salamanca

Os motivos da germanofilia. Madrid, Imprenta Helénica, 1917 CP Enrique Moral Sandoval | Colección privada de Enrique Moral Sandoval

Foto con Rafael Altamira e Américo Castro en Reims. Grupo de homes observando as consecuencias dos bombardeos en Verdún. | Foto cedida polo Ateneo de Madrid

A Avespa | Colección privada de Xullo e José María Santo Luciano

Manuel Azaña Díaz nace na rúa Imaxe de Alcalá de Henares o 10 de xaneiro de 1880, no seo dunha familia de longa tradición alcalaína. O seu pai, Esteban Azaña Catarineu, foi alcalde de Alcalá cando se erixiu a estatua a Cervantes e é autor da Historia da cidade de Alcalá de Henares. A súa nai, Josefa Díaz-Gallo Muguruza, morre en 1889 e, pouco despois, o seu avó Gregorio. Ao ano seguinte faleceu tamén o seu pai. Manuel e os seus irmáns: Gregorio, Carlos, que falecerá moi neno, e Josefa, quedaron ao coidado da súa avoa, Concepción Catarineu.

Estuda secundaria en Alcalá, no colexio Complutense San Justo e Pastor e en 1893 ingresa nos Agostiños dEl Escorial. En 1898 aproba a licenciatura de Dereito na Universidade de Zaragoza e, dous anos despois, presenta na Universidade de Madrid a súa tese doutoral A responsabilidade das multitudes.

Cun grupo de amigos funda na súa cidade natal revístaa Brisas do Henares, e colabora en Xente Vella. En ambas as co pseudónimo de Salvador Rodrigo.

Traballa como pasante nun despacho de avogados de Madrid, que abandona para regresar a Alcalá a xestionar o patrimonio familiar. Administra as terras familiares, un tejar, unha fábrica de xabón e crea, xunto ao seu irmán Gregorio, unha empresa de electricidade. Funda a revista A Avespa, dedicada á crítica municipal.

En 1910 ingresa como funcionario na Dirección Xeral dos Rexistros e do Notariado e o 4 de febreiro de 1911, na inauguración da Casa do Pobo de Alcalá de Henares, pronuncia a súa primeira conferencia política O problema español.

Sobre a súa infancia.

Amaba os meus libros, e o aposento en que lía, e a súa luz, o seu cheiro. Amaba a casa, tan medorenta nos anoitecidos, roldada polas sombras dos mortos, chea ao meu parecer do eco de certas voces extinguidas por sempre.

[…]

As novelas de Verne, de Reid, de Cooper, devoradas na melancólica soidade dun casarón de pobo ensombrecida por tantas mortes, espertaron en min unha sede de aventuras furiosa. Amaba apaixonadamente o mar. Soñaba unha vida errante […] Sucedíame o que aos nenos de agora ocórrelles co cinema: eles queren ser Fantomas como eu quixen ser o capitán Nemo […]. Devorei con manifesto estrago da miña paz interior cantos libros de imaxinación achei gardados na libraría do meu avó: Scott, Dumas, Sue, Chateaubriand, algo de Hugo, traducidos, e os seus secuaces españois. Recordo vivir entón nun mundo prodixioso. Desa proba, que me serviu para entender a tolemia de Don Quixote, saíu encandeada a miña afección precoz a ler de todo.
O xardín dos frades. 1927.

Sobre o ensino recibido

… non se estuda para saber, senón para aprobar, e non se ensina a discorrer nin se procura formar a intelixencia senón que se obriga aos raparigos a recitar de coro ridículos manuais, cheos de insensateces […]

En xeral, aos raparigos en España non se lles ensina nada que poida ir contra o prexuízo relixioso, nin contra determinadas institucións; para iso non se teñen escrúpulos en faltar descaradamente á verdade, ou en presentar as obras, os traballos e os descubrimentos dos inimigos […] villanamente adulterados.

[A educación actual]… non se encamiña a formar o carácter, pondo o seu centro de gravidade na propia conciencia, adoutrinando aos homes nos foros eternos do respecto de si propios, da súa dignidade persoal e do respecto que aos outros é debido, senón que se funda toda enteira no dogmatismo relixioso, de onde resulta que cando a fe se perde, desaparecen tamén para a maioría dos homes os motivos que antes tiveron para ser honrados e cabais.

O problema español. Conferencia pronunciada na Casa do Pobo. Alcalá de Henares, 4 de febreiro de 1911.

Sobre o poder da educación:

Os homes da miña xeración […] non queremos nin podemos perder a esperanza no porvir […]. De aí o noso propósito de […] persuadir aos nosos concidadáns de que hai unha patria que redimir e refacer pola cultura; pola xustiza e pola liberdade.

Pola cultura dixen e se o meditades ben comprenderedes que o dixen todo.

[…]

Esta tarefa, que é a máis longa, é a decisiva: "Dádeme a Universidade -dicía Renan- e o demais abandonar todo".

O problema español. Conferencia pronunciada na Casa do Pobo. Alcalá de Henares, 4 de febreiro de 1911.

Sobre a Historia:

Hai en España […] un núcleo de xentes, cada vez máis pequeno, que vén opóndose a diario á introdución no noso chan de toda novidade, e que aborrece, en punto a ideas, canto trae o sinal estranxeiro.

Buscar nas pasado razóns de inimizade e interpretar a Historia para facela servir de alimento ao odio é unha aberración […] temos dereito a volver a vista atrás sen orgullo e sen melancolía, para escarmentar cos nosos erros e tomar exemplo das virtudes, do valor, da perseveranza, onde as houbese, e sacar duns e outra lección para o porvir.

Os motivos da germanofilia. Conferencia pronunciada no Ateneo. Madrid, 25 de maio de 1917.

Sobre a democracia:

Poderá España incorporarse á corrente xeral da civilización europea? […] Que hai que facer, que medios haberán de empregarse para que esa transformación verifíquese? […] O único medio […] é unha instrución, un ensino ben orientado e firmemente dada desde a escola ata a Universidade […]

Esencialmente a organización democrática esixe: Un corpo de votantes; un corpo de representantes que aqueles elixen; un curto número de homes de goberno sacados de entre os que representan a opinión da maioría […] Ese corpo de electores é a base natural e indispensable do réxime, porque como haberá goberno do pobo polo pobo se non hai pobo?

[…] nin ao pobo nin a ninguén, hai que darlle pedazos de pan, así como de esmola, senón organizar a sociedade sobre bases xustas que permitan que ese pedazo de pan gáñello o pobo mesmo […]

Democracia dixemos? Pois democracia.

O problema español. Conferencia pronunciada na Casa do Pobo. Alcalá de Henares, 4 de febreiro de 1911.