Azaña no teatro Goya con Margarita Xirgu despois da representación (Publicada en Novo Mundo, 25 decembro 1931). | Arquivo Xeral da Administración

Invitación á voda de Manuel Azaña con Dores de Rivas Cherif, celebrada o 27 de febreiro de 1929 na Igrexa dos Jerónimos de Madrid. | Colección particular de Xullo e José María Santo Luciano.

Azaña e Lola. Revista Estampa. Foto Azaña e Lola (portada revista Estampa, 17 de setembro de 1932) | Biblioteca Nacional de España

George Borrow, Os Zincali (Os xitanos de España). Tradución de Manuel Azaña. Madrid, Edicións A Nave, 1932-CPMS | Colección particular de Enrique Moral Sandoval.

G. K. Chesterton, A esfera e a cruz. Traducida do inglés por Manuel Azaña. Madrid, Biblioteca Nova, 1 930. CPMS | Colección privada de Enrique Moral Sandoval

O problema español-Alcalá de Henares, Casa do Pobo de Alcalá de Henares, 1911 | Colección paticular de Xullo e José María Santo Luciano

O xardín dos frades. Madrid, CIAP, 1927. Con dedicatoria manuscrita a José María Vicario). | Colección particular de María José Navarro.

Entre novembro de 1911 e outubro de 1912 permanece en París. Incorpórase ao Partido Reformista e, en febreiro de 1913, convértese en secretario do Ateneo de Madrid, cargo que exerce ata 1920. Firma o manifesto da Liga de Educación Política Española.

Durante a Primeira Guerra Mundial, Azaña é un firme defensor da causa aliada. Visita a fronte de guerra en tres ocasións. Publica o seu primeiro libro Estudos de política francesa contemporánea. A política militar (1919).

A fins de 1919 viaxa París, xunto ao seu bo amigo Cipriano de Rivas. Ao seu regreso, fundan xuntos A Pluma. En 1923 dirixe a revista España.

Fracasada a súa candidatura a deputado por Ponte do Arcebispo en 1918 e 1923, tras o golpe de Estado de setembro de 1923 manifesta o seu rexeitamento á ditadura de Primo de Rivera e en 1924 escribe Apelación á República, onde declara incompatible a monarquía co verdadeiro liberalismo, que é esencialmente democrático, e participa na creación de Acción Republicana en 1925.

En 1926 recibe o Premio Nacional de Literatura pola súa Vida de don Juan Valera. En 1927 aparece O xardín dos frades. Durante este período, Azaña, que domina o francés e o inglés, traduce numerosas obras (A Biblia en España de Borrow, Memorias de Voltaire, A esfera e a cruz de Chesterton ou a Antoloxía Negra de Cendrars).

En 1929 casa con Dores de Rivas Cherif, irmá de Cipriano.

En xuño de 1930 é elixido presidente do Ateneo de Madrid. Publica a súa obra de teatro A coroa, que se estreará en decembro de 1931 en Barcelona, xa con Azaña convertido en presidente do Goberno.

Sobre Democracia e República:

En esencia hai dous métodos para gobernar a un pobo: o absolutismo irresponsable, verdadeiro "Antigo Réxime", ou sexa o que precedeu na Europa continental á Revolución francesa, e o liberalismo organizado en democracia, pola instauración do cal se pugnou en España, máis dun século, sen lograr o seu triunfo completo.

A nosa salvación reclama un réxime acorde co sentido humano da vida: o liberalismo e as garantías da democracia.

O liberalismo reclama para existir a democracia […] Democracia quere dicir que os homes libres defenden, exercen, garanten en por sis a súa propia liberdade. E se non o fan non son libres, aínda que sexan liberais.

Se a quen se lle dá o voto non se lle dá a escola, padece unha estafa. A democracia é fundamentalmente un avivador da cultura.

Estes son os sillares da nosa política: sufraxio universal, Parlamento, prensa libre.

Manuel Azaña, Apelación á República, 1924.

Opomos ao pretendido asentimento táctico esta declaración principal: somos republicanos. Sostemos que a instauración da República en España non virá só a colmar os designios da democracia pura, senón que, ademais, abrirá o camiño, hoxe pechado polos poderes históricos, ao goberno xusto, razoable, humano, que cumpre aos pobos libres.

Afirmamos que en España o problema político primeiro consiste en mudar de institucións.

A República tamén nos/nos permitirá convivir mellor coas democracias do mundo.

Manifesto de Acción Republicana. Madrid, maio de 1925.

Todos cabemos na República, a ninguén se proscribe polas súas ideas; pero a República será republicana, é dicir, pensada e gobernada polos republicanos, novos ou vellos, que todos admiten a doutrina que funda o Estado na liberdade de conciencia, na igualdade ante a lei, na discusión libre, no predominio da vontade da maioría, libremente expresada. A República será democrática, ou non será.

Vimos ao encontro do país, non como estériles axitadores, senón como gobernantes; non para subvertir a orde, senón para restauralo […] Temos conciencia da nosa responsabilidade e das dificultades que nos/nos agardan e estamos resoltos a afrontalas, sen escatimar ningún sacrificio.

Nós non podemos rematar estas declaracións póndolles como conclusión a promesa dunha era de felicidade, de ventura e de grandeza. A liberdade non fai felices aos homes; fainos simplemente homes.

A revolución en marcha. Alocución no mitin republicano da Praza de Touros. Madrid, 28 de setembro de 1930.

Sobre o sufraxio feminino:

É argumento especioso o da impreparación da muller para as cuestións políticas.

O mesmo podería dicirse dos homes […] O que nós afirmamos é que non hai razón para tratar desigualmente aos dous sexos nesa función sinxelísima de votar […] Todo o que vota, home, ou muller, sabe moi ben o que quere, e o sentido do seu voto […] E é unha inxustiza argumentar coa inclinación conservadora do sexo feminino, que poría en perigo a liberdade […] aínda que do sufraxio universal feminino houbese de resultar un reforzo do conservadurismo, non sería iso motivo racional para rexeitarlles o seu dereito […]. O chusco sería que as mulleres defendesen mañá o que deixaron perder os homes.

Dona fulana de tal Vota! España, 22 de marzo de 1924