Memoria Histórica Ferroviaria. Depuración

​

​Aproximadamente 90.000 rexistros

​Os sublevados configuraron, desde o primeiro momento, un aparello represor no que a «depuración» –a obriga de demostrar a non culpabilidade- ocupou un papel central. A Lei de Responsabilidades Políticas o 10 de febreiro de 1939 refundiu o lexislado anteriormente neste aspecto, pondo o seu articulado ao servizo de «depurar» a todos aqueles que pertencesen ou tivesen algún tipo de relación política cos «inimigos do Movemento Nacional».

Iso concretábase nun amplo e detallado catálogo de casos que, segundo a gravidade estimada, obrigaba a impor castigos que ían desde a inhabilitación absoluta ou especial para traballar, ata a estrañaamento, o confinamento, o desterro ou a perda total dos seus bens, estendéndose, neste último caso, mesmo, aos seus descendentes nos casos de que herdasen.

No ferrocarril todos os traballadores foron confinados nunha «presunta culpabilidade» da que só se podían exculpar se superaban un proceso de investigación levado a cabo polos Tribunais Depuradores creados ad hoc polas compañías ferroviarias para cada grupo de categorías profesionais.

Preto de noventa mil traballadores tiveron que presentar unha declaración xurada na que debían facer constar cal fora a súa relación cos partidos frentepopulistas. Foron sancionados unha gran cantidade deles, o cal se traduciu nunha estigmatización de todo o colectivo.

Nesta sección ponse a disposición da sociedade as referencias documentais existentes nos nosos arquivos sobre o proceso de depuración.

Memoria Histórica Ferroviaria. Ferroviarias sancionadas no proceso de depuración en aplicación da Lei de Responsabilidades Políticas

​

4.592

Os sublevados deixaron claro, desde o primeiro momento, que aplicarían unha represión específica ás mulleres pola súa condición de xénero. O seu obxectivo central residiu en lograr a súa submisión social mediante o seu confinamento no único rol de «esposas e nais».

Iso comportou a súa expulsión dos mercados de traballo ou a súa localización nunha situación laboral discriminada respecto da dos homes. En definitiva, atribuír un estado de «minoría de idade» permanente.

As investigacións desenvolvidas indican que 4.592 mulleres foron «depuradas» como aplicación da Lei 10/02/1939 (só un día despois da Lei de Responsabilidades Políticas e non derrogada ata a morte de Franco), que dispuxo o inicio da depuración dos empregados públicos que se atopasen nas zonas controladas polo exército sublevado. O Decreto de 27/02/1939 estendeu a lei á depuración de corporacións e empresas concesionarias de servizos públicos, o que incluía ao persoal das compañías ferroviarias.

Estas mulleres, do mesmo xeito que os seus compañeiros, tiveron que demostrar que tiñan un pasado político “sen tacha” e que non se opuxeron ao Alzamento Nacional para poder recuperar os seus postos de traballo. Con todo, os delitos que lles atribuíron sempre foron considerados máis graves polo feito de ser mulleres e moitas foron sancionadas polos delitos atribuídos aos seus maridos e fillos, cando no caso contrario non se deu esta circunstancia.

Este proceso foi documentado e consérvanse todos os expedientes, con información sobre cada proceso –cargos, descargos, delacións e sancións- e a súa traxectoria laboral e persoal. Grazas a estes últimos é posible reconstruír a súa situación laboral respecto dos homes e as redes familiares existentes xa que moitas delas eran familiares de traballadores ferroviarios. Polo menos, sábese que 716 ferroviarias recibiron algún tipo de sanción laboral.

A incorporación do traballo feminino no ferrocarril produciuse durante as últimas décadas do século XIX, cando as compañías acudiron ás esposas dos traballadores de vía e obras para que gardasen os pasos a nivel con salarios que representaban entre un terzo e a metade do que percibían os homes. As compañías consideraban este traballo como unha concesión ex gratia para complementar os ingresos familiares.

Desta forma, conformouse un gran colectivo laboral feminino hexemónico no ferrocarril –as guardesas- que as compañías institucionalizaron laboralmente como unha “especie” de extensión dos seus maridos. A notable distancia situábase un segundo colectivo formado polas mulleres recrutadas para as tarefas de limpeza, sendo marxinais as mulleres que desempeñaban oficios cualificados.

Aínda que a República estableceu a igualdade xurídica entre homes e mulleres, a súa aplicación no mercado laboral foi limitada e tardía. En 1931 introducíronse o seguro de maternidade, o subsidio de lactación e dereitos médicos e farmacéuticos. Con todo, mantívose a prohibición de que as mulleres realizasen traballos perigosos e nocturnos, como foi o caso das guardesas ferroviarias. Esta política machista alcanzou a súa epítome cando os militares golpistas recolleron no Foro do Traballo de 1938 o principio de que o Estado «liberase á muller casada do taller e da fábrica» para asegurarse de que cumprise o rol de esposa e nai que supostamente lle correspondía pola súa natureza.

Non é sorprendente que, tras a constitución do novo réxime, incorporásense ao catálogo prohibitivo que puidesen rexistrarse nas oficinas de colocación se non eran cabezas de familia ou acceder a traballos de alto nivel na Administración. Tamén quedasen obrigadas a acollerse a unha excedencia forzosa no caso de que contraesen matrimonio, o cal afectou a varios centenares de mulleres ferroviarias.

Para acceder ao documento hai que abrir un PDF que contén a listaxe.

Memoria Histórica Ferroviaria. Listaxe de ferroviarios condenados por tribunais franquistas entre 1936 e 1944

1936-1944

​1.378

​Os ferroviarios foron obxecto de procesos xudiciais cuxo balance se descoñece. Con todo, en 1944 Renfe confeccionou un informe co obxecto de coñecer a situación daqueles traballadores que foros sancionados coa maior gravidade polo proceso de depuración, que proporciona a única información dispoñible respecto diso.

Segundo o Informe, en 1944 os ferroviarios condenados por tribunais, na maioría dos casos militares, totalizaban 1.378. As sentenzas eran extremadamente graves xa que o 79,2% das penas establecidas superaban os 12 anos de cárcere.

97 ferroviarios estaban condenados á morte e 35 a cadea perpetua. As condenas que máis prevalencia tiñan eran entre 12 e 13 anos con 322 casos, superiores a 30 anos con 266, entre 6 e 7 anos con 181 e entre 20 e 21 con 155.

Memoria Histórica Ferroviaria. Traballadores forzados pertencentes ao BDSTP 95 e aos BBTT 151 e 68

1938-1945

​Aproximadamente 9.000

O ferrocarril tamén foi utilizado para que varios miles de presos cumprisen longas condenas como man de obra forzada en diferentes obras.

O traballo forzado nas infraestruturas ferroviarias durante o franquismo constituíu unha das diversas facetas da represión franquista que se acometeu en dúas grandes modalidades:

• Sistema Concentracionario: Batallóns de Traballadores (BBTT) e Batallóns Disciplinarios de Soldados Traballadores (BDST).

• Destacamentos Penais nos que traballaban miles presos aos que se lles aplicada o Sistema de Redención de Penas polo Traballo.

Desde 1938 prisioneiros de guerra e presos políticos foron utilizados en diferentes obras ferroviarias: reparacións, construcións de dobres vías e nova infraestrutura. Entre 1939 e 1940 o número de forzados superou os 9.000.

Durante os últimos meses da guerra o traballo no ferrocarril supuña o 7,1% do realizado por prisioneiros de guerra. As cifras mantivéronse preto dos 3.000 ata 1945; descendendo a partir de entón ata situarse por baixo dos 500 durante a década dos cincuenta.

Na ligazón que compartimos pódese acceder á listaxe dos traballadores forzados pertencentes ao Batallón Disciplinario de Soldados Traballadores Penados 95, e aos Batallóns de Traballadores 151 e 68, desde 1938 a 1945. Nel recóllese con detalle todos os traballos realizados no ferrocarril.

Para acceder ao documento hai que abrir un PDF que contén a listaxe

Memoria Histórica Ferroviaria. Historias de vida

​

9

​Recolle historias únicas e esquecidas dos ferroviarios que foron vítimas da guerra civil e a represión franquista. Cada vida é singular e reflicte os tempos revoltos que lles tocou vivir. É importante contar coa participación e colaboración dos seus descendentes para que a historia dos seus avós, pais e familiares non quede no esquecemento e teña un lugar na nosa memoria.